LEITAK KHUA TLAKNAK TUANBIA
Leitak khua tuanbia hi First Leitak tuanbia le Second Leitak tuanbia tiah thenhnih in kan then hna lai. Zeicahtiah Leitak timi hi khua min zong a si bantuk in chungkharphun min ah a hmang mi zong um a si ve. Laimi lakah tuanbia ngei mi khuahlun bik pakhat a si ve.
Chin miphun Chinram chung a rak phan mi hna lak in a cheu cu Lailun in Zotlang in Phailen zawl in Hakha in Marau(Thantlang) tlang in kanmah Zophei ram, Lautu ram, Miram(Lakher) ram le Zotung ram lei ah aa thial chin lengmang mi an um. Hmasa bikah atu Leitak khua i a rak lut mi hna cu Tlanglau phun an si. Cu hna zong cu Lailun i a rak um mi CHIN lakin aa then chin mi an si ve ko. (Interview Pu Ro Thang - Member of Deputy Parliament, Hakha Sub-division) Mah hna nihcun atu Leitak (A) i Siapanglai tikhor zong hi an rak hmuh mi a si.
Siapanglai Tikhor An Hmuhnak
Tlanglau miphun pawl Leitak(A) i an rak um hmasa lio ahhin an khua chungah tikhor a rak um lo i an khua in nichuahlei i a ummi Tiva ah ti an rak than tawn ti a si. (Hi nichuahlei i Tiva timi cu atu i Hriangva kan timi hi a si lai tiah zumhnak a um.) Mah lio caan ahcun Mi-E peng i Keipaw khua ahhin Mikei lawngte an rak um. Cu mikei nihcun ti a than mi hna kha an rak bawh hna i an rak tlaih hna i an rak ei tawn hna ti a si. Voikhat cu Tial Vang an timi nu pakhat hi ti than ahcun amah lawngte in tiva lei cu ti than awkah a rak kal. Keipaw khua mi mikeipa Phu Sui an timi nih a rak tlaih i a rak kalpi. Tial Vang cu nungak dawh ngai le mi pumrua tha a rak si caah ei siang loin a nupi ah aa ser an ti.
Cu Tial Vang cu tapa pakhatte a rak ngei i, a tapa nihcun a farnu hitiin ti a thannak in a loh ko kha a ruat kho lo i a farnu kawl awkah aa rak i thawh. A kal lengmang i Keipaw khua cu a donghnak ah a va phan. Cu lio cu Phu Sui cu ramlak ah a rak vah karte a rak si. A thlite in Tial Vang te umnak inn cu a ngiat lengmang i a hnu ah Tial Vang te inn cu a rak phan. Tial Vang le a tapate an i hmuh i an i ton ahcun an pahnih in an ngeih a chia ngaingai i an i kup i an i tah veve. Tial Vang nihcun Phu Sui inn a tlun hlanah tuante in zanriah a pek i, a ei dih in inncar lei ah nuphor pakhat a khuh i, 'Phu Sui a tlun tikah bia pathum ka hal lai tha tein na rak ngaih lai, cawlcang lo tein na um lai i na khuh zong na khuh lai lo' tiah a tapa kha a chimh.
Zanlei mui chupchap ah Phu Sui cu inn ahcun a hung tlung i, "Humha !Humha! Laimi rim ka theih," tiah a ti i a hna cu a tun. Cutikah a nupi Tial Vang nihcun, "Ai! cu ngaite cu, na nupi keimah hi Laimi ka si lo maw? A zei Laimi rim ka theih ti dah a si?" tiah uai hninghniang khin aa umter i a vun ti tik ahcun Phu Sui cu a hmai a chia, "Ka ngaithiam ko," tiah a nawl i dai tein mei cu a to than. Zanriah an ei dih in an ih tikah Phu Sui cu bia pathum cu a vun hal taktak.
1. "Kan khua Leitak khua chung ahkhin ti umnak a um el hnga maw? Tikhor cawh khawh a si hnga maw?" tiah a hal. Phu Sui nihcun, "An khua chung a laifang bak ahkhin tikhor cawh khawh a si ko lai. Lachon tomkhat kha vawlei ah chia hna sehlaw vawlei bel khuh hna sehlaw zan khua dei an chiah lai i a thaizing an zoh tikah tikhor cawh a thatnak ding hmun ahcun lachon kha a ciin dih ko lai," tiah a rak leh.
2. "Kan khua chung i thinghmui a ngeimi mi silopa khi a dam kho hnga maw? Zeitin tuah ah dah a dam khawh lai?" tiah a hal rih. Phu Sui nihcun, "An inn carlei i cinim kung khi an tappi tang tiang a hram a rak zam caah mah zawtnak khi a hmuhmi a si. Cucaah mah cinim kungpi kha a hram bakin hau hna sehlaw a hram vialte zong bongh dih in mei ah khangh hna sehlaw a dam ko lai," tiah a chimh than.
3. "Kan inn carlei i kan Arhli khawng rangpi hi zeicahdah hi tluk hin na dawt i na zohkhenh i rawl thawthaw na pek?" tiah a vun hal than rih Cutikah Phu Sui nihcun, "Hi kong hi cu kan chimh lo ah a tha deuh lai," a vun ti tikah, Tial Vang nihcun "Nu le va karlak i chimh duh lo mi biate hna um cu," a vun ti. Cu tikah Phu Sui nihcun,"Asi kun ahcun, aho sin hmanhah va chim chin hlah. A hmul pakhat a tlongh ahcun ka tha samfa ngaw a zor. A thla a kiah ahcun ka kut a kiak lai i, a ke a kiak ahcun ka ke a kiak ve lai. Cun a hngawng a kiah i a thih ahcun ka thi ve lai," tiah a leh. Hi zon i Phu Sui nih an Arhli rangpi a nunnak le amah nunnak aa senghtlaih nak Tial Vang a chimhmi kan theih tik ahcun kan Baibal chung i Delilah nih Samson kha a thawnnak sullam le zeitin tuah ahdah a der lai ti a rak hal chih lengmang i a hnu ah celh loin Samson nih a sining vialte a rak phuan dih ruangah a donghnak ah amah thihnak i a can bantuk kha a si ko. (Biaceihtu 16:1-21)
Tial Vang nihcun Phu Sui cu," Zei dang sa vialte cu na ka eiter dih cang i, ka lung a tling ngaingai ko. Asinain thothe sa belte voikhat hmanh na ka eiter bal rih lo. Cucaah thaizing cu thothe sa na ka kawlpiak tuah lai," tiah a ti. A thaizing khua a dei i thaithawh an ei dih incun Tahrang nganpi a timhpiak i thothe kawl awk ahcun Phu Sui cu aa thawh. Phu Sui a kal cangka cu a tapa cu nuphor a khuhmi kha a hunpiak i thaithawh a dangh. A ei dih in an Arhli rangpi cu an tlaih i Leitak lei ah an rung zam. Phu Sui cu thothe cu a kawl lengmang i chunnitlak ah zeizatpi khi a hmu kho lo. Cucaah a hnabei donghin zanlei nitlak hnuah inn lei cu a hung tlung. Inn a phanh tik ahcun Tial Vang cu a rak um ti lo. A lung a hring colh ve i, an inncarlei i an zuatmi an Arhli rangpi cu a va zoh zokzok i a rak um ve ti lo. Leitak ah a tli ti kha a vun hngalh colh ve i cu cangka incun a run dawi ve hna. Tial Vang le a tapa nihcun a hun kan dawi i a kan phanh deng cang ti an hngalh tik ahcun Arhli rangpi cu a thla an vun khiah. Cu tikah Phu Sui cu a kut a kiak ve, cuhnuah Arhli rangpi a ke cu an vun khiah i Phu Sui zong cu a ke a kiak ve i a kal kho ti lo. Cun a hngawng an vun merh i an Arhli rangpi a thih tik ahcun Phu Sui cu a rak thi ve.
Tial Vang le a tapate cu an rung zam lengmang i Leitak khua cu dam tein an rung phan. Cutikah Phu Sui nih a chimmi vialte kha Leitak khua mi cu an chimh hna i Phu Sui a chim bantukte cun ti cu an kawl i, an khua laifang bak ahcun tikhor cu an rak cawh i lam hlapi ah kal in ti than hau ti loin an khua chungah tikhor cu an ngei i hnangam tein an rak hman. Hi a cunglei i Leitak tikhor an hmuhnak kong hi Leitak kan pupa pawl nih an hngalhmi a si lo. Kanmah Leitak kan pupa pawl nihcun Leitak Siapanglai tikhor cu Mikei tuah mi a si an ti tawn. 1973-74 kum i Vanhna khua i ka rak um lio ah Vanhna khua mi kum 100 hrawng a nungmi Pu Huat Kio nih a rak ka chimhmi a si. Hi Siapanglai tikhor tuahtu taktak a simi Tlanglau pawl cu an tio i atu ah Bangaladesh ram ah an um cang.
An Tionak
Hmasa bik Leitak khua mi an rak tionak sullam hi mi tampi nih phun hnih in an chim. A sullam pakhat cu Keipaw khua i a rak ummi Mikei pawl nih an rak tlaih hna i an rak thah i an ei lengmang hna ruang ahhin Mikei pawl tih ah Leitak khua hmun cu an zamtak tiah an ti. Cun a dang sullam pakhat cu a tanglei banntuk hin a si.
Leitak Sum Hreng
A hlanah kan Lairam ahhin saram phunkip a rak um i Vui le Kuarang zong an rak um ve. An rak um ti a fiannak cu Khuabung in Lawngtlang khua an rak tlakka ahhin atu i Khuabung khua mi Pu Kio Nawn a pa Pu Ui Bu a pa Pu Za Kio nih Kuarang a rak kah. Cun Thantlang Farrawn khua mi Pu Hrang Mang a pa (Pu Lian Hrem)zong nih Mirang cozah kai hnu ah Vui a rak kah ti kan theih. Cu bantukin a hlanah Leitak Sumhreng timi bia a rak um i hmaan dawh ngai a si ko. Hi bia hi zeicahdah a chuah ti ahcun Vui nih Leitak pawl an lo rawl kha a rak ei dih i, lo chungah Vui keneh kha an hmuh tikah Sum nih kan lo rawl vialte hi a kan eipiak dih rua tiah an rak ruah, ti a si. Cucaah sum nih kan lo rawl vialte a kan eipiak dih caah nan sum vialte hi zanah nan hren dih lai tiah khua chung upa pawl nih khua mi vialte kha nawl an rak pek hna. Mah lio ahcun nuhmei nu pakhat hi a rak um ve i, sum nihcun zeitindah rawl cu a ei thiam lai a ti i a sum cu a rak hreng duh lo an ti. A thaizing ah lo ahcun an kal i an rawl cu Vui nihcun a rak ei thiamthiam ti a si. Leitak upa pawl nih kan khua chungah sum a hrenglomi an um ko lai an ti i khua ah an tlung i innkip ah sum a hrenglomi an um hnga maw tiah an chek ti a si. Cutikah nuhmeinu inn ah sum aa hrenlomi kha an hmuh i cu hnuhmeinu cu thalo in dan an tat ti a si. Cucaah atu tiang in minung tampi nih Leitak sum hreng tiah an ti tawnmi hi a si. Cuticun an lo rawl pawl kha Vui nih a rak eipiak dih hna i an pam lengmang ti a si. Vui cu le zeitin an tuah kho tung lo. Cucaah hitin cun khua kan sa kho lai lo an ti i khua thlanglei ah an i thial chin lengmang i a donghnak ah Bangaladesh an phan. Mah hna nihcun an phun min ah Leitak an i ti i Leitak tikhor hi kan pupa pawl nih an rak tuah mi a si an ti. 1970 hrawng ahkhan Leitak khua mi Pu Tial Kar le Pu Tial Mawng cu Bangaladesh ram ah an rak kal i cu Leitak khua mi pawl an um nak cu an rak phan. Cu hna nihcun cu Pu Tial Kar le Pu Tial Mawng cu Leitak khua mi Leitak miphun kan si i kanmah kan pupa pawl hi Leitak tikhor a tuahtu an si, tiah an rak chimh hna.
LEITAK KHUA AN TLAK THANNAK
Chin miphun chungin Laimi, Zomi, Mizo, Kuki, Asho, le a dang pawl cu an i then i, Laimi timi chung hin Lai, Miram(Lakher) Zotung, Zophei, Lautu, Sen thang pawl cu kan sem ve. Cu hna chung i aa tel vemi Thang Ngan chung pawl, a dang phun(clan) tampi zong cu kan chim hmasa bantukin Lailun - Zotlang - Phailen zawl - Marau tlang in khua thlang lei ah an rak lan i atu i India ram chung Lakher district Tongkalong khua pawng Salua(Pala lake) tipum an rak phan. Cuka ahcun kan pupa pawl cu siarem ngaiin an um lio ah Limpi pakhat nih an fale kha a rak eipiak lengmang tawn hna ti a si. Voikhat cu minu pakhat hi lo a kal lai ah, ka um lo karah ka fate hi rak tlau ve sual bang sehlaw zeidah a cang ti hngalhnak caah tiah a ti i, a fa te a ban ah lahri a rak khih ti a si. Angaingai ah cu ni ahcun cu minu a fate ngelcel cu limpi nihcun a rak lak ti a si. Minu cu zanlei a tlun tikah a fate cu a um ti taktak lo i, a lahri khihtakmi te cu a zoh i an khua laifang i lungnganpi tangah a luhpi ti a si. Khua mi kha a chimh hna i an khuapi tein cu lung nganpi tang i khor ahcun sio ngan nawnpi pakhat kha uico an tenh i an tlak Limpi nihcun uico cu a rak dolh i sio zong cu a rak dolh chih. Cun khua mi pawl nih an thawn khawh chungin rulpi cu lengah an hnuk dih kho lo. Cu khorka hram i lungpi kha vel nga tiang lawng rulpi cu an hnuh khawh i a mei le a pum cheubang cu lengah chuak lakin an hnuk kho lo ti a si. Cun cuka ahcun rulpi cu an tan i, cu rulpi a mei le a pum dang cu cu khor chung ahcun tihnung ngaimi awthawngpi he a pil than. Cu zan thawk incun rulpi kua chung incun ti a pot ciammam i an khua dihlak cu a rak khuh dih i atu i Salua tipum(Pala lake) timi hi a cangmi a si an ti. (The lakhers by N.E.Parry, p.561).
Cu lio ahcun Thang Ngan chung pa le a hawile cheukhat hi ram an rak riak ti a si. An ram riahnak in an tlun tik ahcun an khua le an inn vialte cu ti nih a rak phum dih cang caah Tipi(Kalodyne river) kha a hnalei an hung hrawng i duhsah tein hmunkhat hnu hmunkhat an hun i thial chin lengmang. Caan sau nawn hnu ah Bawinu(Tipi) le Thanghawr va an i tonnak an hung phan. Mi zong an hung karh deuh cang i, Thang Ngan chung zong cu innchungkhar pahnih thum ah an hung cang cang. Cu Thanghawr le Bawinu a tonnak incun a cheu cu Bawinu va kha a hna lei an hung hrawng chin i atu Senthang ram hi an hung phan. A cheu cu Thanghawr va an hrawng ve i atu i Surngen ram hi an hung phan. Mi kha an tam deuh cang caah phuhnih ah an i then than i, La Hnin phun pa le a hawile kha Surngen ram AWHLI tlang ah an um i, Thang Ngan chung pa le a hawile kha Surngen ram thiamthiam BUNGTLANG ah an rak um. Mah lio ahcun La Hnin pa le Thang Ngan chung pa nihcun atu i TISEN khua hlun hmun khi khua hmun caah an rak ham veve. 'Keimah nih ka ham hmasa, Keimah nih ka ham hmasa,' tiah an rak i cuh caah ahodah a ham hmasa ti hngalhnak ah kan hamnak kan THAL kahmi kan zoh lai an rak ti. Kan Arbawm thlaimi le kan Thal kahmi a hlun deuh mi cu a ham hmasa mi kan si lai i mah nihcun kan co lai tiah bia an rak i kam. Thang Ngan chungpa nihcun mi hlonh ciami Arbawm kha a char i a thlai lengah cirik nih a ei ciami Thal kha a rak kah i, La Hnin pa nihcun amah sak thar mi Arbawm a rak thlai i thal a tharmi kha a rak kah caah Thang Ngan chungpa ta a hlun deuh an ti i cu hmun an i cuhmi cu Thang Ngan chungpa nih a rak co.
Sihmanhsehlaw Thang Ngan chungpa hi a rak no deuh i La Hnin pa hi a rak tar deuh caah, La Hnin pa nih Thang Ngan chungpa sin ahkhan," Ka naupa, keimah cu ka tar deuh cang i chaklei ka kai kho ti lai lo. Zeikhum a si ah nangmah tu hung kai law keimah tu hika hmun ahhin ka um ko lai." tiah a rak nawl. Cutikah Thang Ngan chungpa nihcun,"A si ahcun zeidah na ka pek lai?" tiah a rak hal. La Hnin chungpa nihcun,"Kum khat ah voi khat in khuachiah na rak ka kholh lai," tiah a rak leh. Khuachiah pek hnga dingmi cu 1.Vok fate pakhat,2. Ar pakhat,3. Pher zunkhat,4.Talawn zunkhat , 5. Nuphor pakhat, 6. Zo puanrang zunkhat le 7. Lachon tomkhat an rak si. Cucaah Thang Ngan chungpa le a hawile cu khua chaklei ah an hung lan i atu i AIBUR ram chung SAIKAI timi hmun an rak phan i cuka ahcun caan sau nawn an rak um.
Hi SAIKAI i caan sau nawn an um hnu ah Facang an cin khawh lo caah Fongvoi le Ra lawng cun kan ei kho zungzal lai lo an ti i, Thang Ngan chungpa MANG SUI le a hawile cu an rak ratnak lei kha an kir than i, cu hrinsor pawl cu atu ahhin MIRAM le LAKHER ram chungah a tampi an um. Mah lio ahcun Thang Ngan chung inn khat cu an ARPI a rak tlumh lio a si caah hi Arpi a keuh hi kan hngak rih lai i a keuh hnuin kan rung ve te lai an ti hna i cu AR TLUM a hngakmi Thang Ngan chung pa le a hawile pawl cu an tang. Asinain an Arpi a keuh hnu zong khan kir duh theng lo in an rak tang ta than.
Cu SAIKAI i sau nawn an um hnu ahcun chaklei an hung i thial deuh than i atu LEITAK ram chung LOZAWNG lopil ahkhin an rak um. Cu an umnak hmun cu SIAPALAI an ti. Siapalai i sau nawn an um hnu ah Thang Ngan chung pawl cu Thanghor va ral KHUAPI timi hmun ah an kal chin than. Mah lio ahcun SAWIBIA phun hringsortu hna an pu le a hawile cu SIAPALAI ahcun an um rih ko. Nikhat cu Sawibia phun pa Siapi kha cakei nih a rak seh i, a ruak cu a hnuh lengmang i SIAPANGLAI tikhor chungah a luhpi. Sawibia pa nih cun a neh in a hun zulh lengmang i Siapanglai tikhor chungah a luhpi kha a hmuh. Cu cakei cu Sawibia pa nihcun a rak thah i, tikhor umtuning le a pawngkam hmunhma kha a zoh lengmang tikah khua hmun ah a tha lai tiah a rak ruah. Cucaah a hawile sinah Siapalai khua ahcun a kir i, "Khua hmun ka hmuh, cuka ahcun i thial in um u sih law a tha lai," arak ti hna. A hawile nihcun, "Kan mah lawng cun kan um ngam lai lo, Thang Ngan chung pawl kan vasawm hna lai i an kan umpi lawngah kan um ngam lai," an rak ti. Cucaah Thanghawrva ral Khuapi hmun ahcun an rak kal i Thang Ngan chung pawl kha, "Siapanglai tikhor kan hmuh i cuka ahcun khua to u sih law a tha lai. Nanmah nih nan kan umpi lai i khuabawi nan kan tuanpiak lai," an va ti hna. Cutikah Thang Ngan chung pawl cu an hna a tla ve i, khuapi in Thang Ngan chung pawl le an hawi le Siapalai in Sawibia le an hawi le pawl cu LEITAK khua cu an rak tla, Cuticun LEITAK khua cu a voihnihnak Thang Ngan chung le an hawile nih an run tla than. Cucu A. D. kum zabu 15 hrawng a rak si.
Note: Hika LEITAK KHUA TLAKNAK chung i ttialmi ning in mahka hin chiah tthanmi a si.
-----XXXXX-----
LEITAK AH A RAK UMMI CHUNGKHAR PHUN (CLAN) HNA
Leitak ahhin hlanlio in chungkharphun (clan) 30 leng rak um a si. Nain kaa kip hmun kip phak cio tikah a cheu cu Leitak ah an phun chungkhar um a si ti lo. Leitak khua i chungkhar phun a rak um mi hna cu a tanglei miphun hna hi kan si.
1. Aihling
2. Buitlai
3. Ceupachung
4. Cinzaw
5. Dakhuachung
6. Hramcemchung
7. Hluike
8. Hlikhing
9. Hmunhlei
10. Kairawh
11. Khupchon
12. Khitheng
13. Liachengchung
14. Lenghlawngchung
15. Lahnin
16. Miahling
17. Nuhrimchung
18. Nutlaichung
19. Paw-u
20. Sarung
21. Sakhong
22. Suihleng
23. Sawmhal
24. Thangngachung
25. Tlumangchung
26. Tluhlawngchung
27. Thianhlun
28. Vawtichung
29. Zawtlui
30. Zawkawi
31. Zawthang
